یکپارچگی ایران در دوران ساسانیان

پنج قرن و نیم پس از سقوط دولت هخامنشی، پارسیان همة اقوام ایرانی را مجدداً در تحت قدرت خویش آورده، شاهنشاهی جدیدی را در شرق تأسیس کردند، که با امپراتوری روم پهلو می زد. تمدن ساسانی اگرچه دنبالة تمدّن اشکانی بود، ولی مجدّد و مکمّل آن محسوب می شد. بقای رسوم عهد اشکانی از آثاری نمایان است ، که در زبان دورة ساسانی باقی گذاشته است، زیرا که لهجة ایالتِ پارس، یعنی ایرانی جنوب غربی، که زبان رسمی دولتِ شاهنشاهی جدید گردید و مقام زبان ایرانی شمال غربی را، که در دربار اشکانی متداول بود، احراز کرد.

امّا ایالتِ پارس و پایتخت آن استخر شایستگی اقامتِ شاهنشاه را نداشت. در اثر حوادث تاریخی بین النهرین مرکز شاهنشاهی مشرق شده بود. سلوکیه و تیسفون وارث نقش سیاسی بابل عتیق شدند، چنان که در زمان اسلام این میراث به بغداد انتقال یافت. امّا دولت بزرگ مغربی یعنی روم تقریباً در پشت دروازه های پایتخت ایران بود. شهر تیسفون خارج از متن حقیقی کشور ایران و واقع در اراضی آرامیان بود و نواحی عرب نشین از پشتِ دیوارهای شهر «ویه اردشیر» شروع می شد در ماورای فرات، در محلّی که این شط به جانب دجله متمایل شده، به فاصلة ۵۰ کیلومتری آن می رسد، امارتی عربی در این زمان تشکیل شد بنام حیره، که تابع دولتِ شاهنشاهی ایران بود و حصاری محسوب می شد، که ایران را از تاخت و تازِ بدویان چادرنشین محفوظ می داشت. در شمال بادیه الشام دولت عربی دیگری به نام غسانیان وجود داشت، که خراجگزار و متحد رومیان بود.

از نظر مسایل خارجی، ساسانیان بدون احساس خستگی و با موفقیت متناوب در سه جبهه محاربات را ادامه می دادند: با رومیان در مغرب، با کوشانیان و هیاطله در مشرق، و با بدویان در شمال.