عوامل موثر در افزایش فرزندآوری

كاهش سطح زاد و ولد و باروري علاوه بر تأثير قاطعي كه بر ميزان رشد جمعيت و از آن طريق تعديل شتاب افزايش تعداد جمعيت داشته، بر تركيب و ساختار جمعيت نيز تأثير خواهد گذاشت. كاهش مستمر زاد و ولد و انتقال از باروري طبيعي به باروري كنترل شده، به تدريج ساختار سني جمعيت را از وضعيت جواني خارج و به طرف سالخوردگي سوق مي دهد. به همين لحاظ، هرم سني جمعيت ايران كه به جرأت مي توان گفت در طول تاريخ همواره قاعد هاي گسترده داشته و به لحاظ تمركز بيش از ۴۰ درصد از كل جمعيت در سنين كمتر از ۱۵ سال از ساختاري جوان برخوردار بود، در دو دهة اخير به سبب كاهش باروري تغيير شكل داده و نوعي فرو رفتگي در قاعده هرم سني ايجاد شده است.

قطعيت و ثبات در مسائل جمعيتي، كاربرد چنداني ندارد و براي تعيين ابعاد آن نمي توان از يك علت خاص استفاده كرد و از طرف ديگر رابطه عّلي ثابت و هميشگي بين متغيرهاي آن وجود ندارد. ممكن است علت خاصي در يك زمان خاص باعث بالارفتن ميزان باروري باشد و در يك زمان ديگر آن علت جاي خود را به علت يا علل ديگري بدهد.

اينكه جوامع انساني هر اندازه از لحاظ توسعه اقتصادي و اجتماعي محروم تر باشند به همان اندازه پراولادتر هستند امروزه يك امر بديهي به شمار مي آيد. پس اينكه عدم توسعه اقتصادي و اجتماعي و ميزان مواليد همدوش و همراه هم هستند جاي هيچ گونه بحث و ترديدي نيست. ولي موضوعي كه امروزه جاي بحث و ترديد دارد، تقدم و تأخر اين دو پديده نسبت به همديگر است. اين موضوعي ديرين و در بين جمعيت شناسان گذشته نيز همواره مورد بوده است. مالتوس و طرفدارانش، فقر و تنگدستي را معلول ازدياد جمعيت مي دانستند و تفكرشان بر اين بوده است كه با ازدياد جمعيت، منابع غذايي و رفاهي محدودتر مي شود و رشد جمعيت باعث عليل تر شدن خانواده هاي پراولاد مي شود. طرفداران مالتوس بر اين باورند كه براي از بين بردن فقر بايد سطح باروري پايين بيايد و نيز آنان مهار جمعيت را راهي براي فرار از اين مشكل و مسئله اجتماعي قلمداد مي كردند.

ولي در مقابل آن افرادي هم اعتقاد داشتند كه فقر علت ازدياد جمعيت است؛ به عبارتي اين فقر و عدم توسعه يافتگي است كه منجر به افزايش جمعيت مي شود و براي حل اين مسئله و مهار جمعيت بايد ابتدا فقر را مهار كرد و زمينه را براي توسعه اقتصادي و اجتماعي مهيا كرد. افرادي همچون خوزوئه دوكاسترو و نيز طرفداران نظرية رفتار مصرف كننده در اين رديف قرار مي گيرند.

طبق نظريه مبادله، لبشتاين، وبر، گري بكر و تئوري استرلين مي توان گفت كه انسان ها همواره در زندگي خود دنبال آنند كه براي خود نفعي بدست آوردند . تمامي روابط انسان بر اساس تجزيه و تحليل ذهني از هزينه و منفعت و مقايسه ي شقوق مختلف شكل مي گيرد؛ بنابراين به فرض مثال چنانچه منافع اقتصادي فرزندان بيشتر از هزينه هاي آنان باشد، زوجين انگيزه داشتن فرزندان بيشتر را در سر خواهند داشت؛ عكس اين امر نيز صادق است. در كل بر اساس محتواي نظريه هاي مذكور، رفتار باروري خانواده ها متاثر از رفتار اقتصادي آنهاست.